Dajaniya to fort rzymsko-bizantyńskiego położony w dystrykcie Ma'an-Husseynijeh, w którym prowadziliśmy prace dokumentacyjne jesienią 2018 roku

Wprowadzenie

Dajaniya jest jednym z największym, zaraz po legionowych fortecach w Lejjun i Udruh, fortem rzymskim w dzisiejszej Jordanii. Do tej pory na terenie fortu prowadzone były jedynie zakrojone na niewielką skalę badania archeologiczne. Pod koniec lat 80. XX wieku amerykańscy archeolodzy wykonali pięć wkopów sondażowych wewnątrz oraz dwa dodatkowe na zewnątrz założenia. Analizując pozyskany materiał, doszli oni do wniosku, że fort powstał na początku IV w. n.e. podczas reorganizacji wschodniej granicy Imperium Rzymskiego dokonanej przez cesarza Dioklecjana. Ulokowano go strategicznie na niewielkim wzniesieniu tuż obok ujęcia wody (dziś na miejscu starożytnego zbiornika znajduje się współczesny, co widać na zobrazowaniu satelitarnym po prawej).

tl;dr

Jeśli nie masz w tej chwili czasu na czytanie, zapraszamy do zapoznania się z krótką filmową wycieczką po forcie z przewodnikiem.

Opis fortu

Mury fortu tworzą romb o wymiarach 102,20 x 99,15 x 99,75 x 101,10 m⁠⁠. Materiał do budowy (a przynajmniej wapień) mógł pochodzić z odkrytego w latach 90 XX wieku kamieniołomu w Wadi al-Muqta’a, oddalonego o ok. 7,5 km na północ od fortu¹. Fortyfikacje mają maksymalnie 2.25m grubości. Rudolph Brünnow i Alfred von Domaszewski² donoszą, że chodnik na szczycie murów znajdował się na wysokości 4,70 m (Zdjęcia fortu zrobione przez Brünnowa i von Domaszewskiego można obejrzeć na stronie archiwum Uniwersytetu Princeton). Na tej podstawie można wnioskować, że całkowita ich wysokość wynosiła ok. 5 m. W obwód murów wkomponowano 14 wież. Były one zapewne dwukondygnacyjne⁠, ale trudno ostatecznie to rozstrzygnąć, gdyż są one słabiej zachowane, niż same mury. Zapewne jest to związane techniką budowy – ściany wież są dwa razy cieńsze niż same mury³. Wieże różnią się znacznie rozmiarami. Największa, wschodnia, ma wymiary 8,80 x 8,50 m, podczas gdy najmniejsza (wieża interwałowa na północ od ramy południowo-wschodniej) ma ledwie 4,80 m. Szacuje się, że wznosiły się one ok. 2,35 m ponad mury, a interwał między nimi wynosi między 22,5 a 25 m. Pod tym względem wyróżnia się jednak mur południowo-wschodni, gdzie zamiast dwóch wież, są cztery mniejsze, a interwał między nimi wynosi ok. 13m³.

Do wewnętrznej fasady murów przylegał ciąg jedno i dwuizbowych pomieszczeń, które czasem interpretuje się w literaturze jako pozostałości stajni⁴⁠. Oddzielone są one od reszty zabudowy fortu biegnącym dokoła ciągiem komunikacyjnym.

Wnętrze fortu podzielone było na dwie części biegnącym przez środek (na osi SE-NW) głównym ciągiem komunikacyjnym łączącym dwie główne bramy fortu – via principalis. Część SW stanowił ciąg dwuizbowych baraków. Podobnie wyglądającą część NE zaburza obecność principiów (tj. komendantury obozu). W NE części głównego ciągu komunikacyjnego znajdowała się duża, prostokątna cysterna na wodę o wymiarach 12,8 x 5,5 m, która pierwotnie przykryta była sklepieniem.

Poza obrębem murów, na południe od południowego narożnika, znajdował się zaś rezerwuar o powierzchni 40 m^{2 2,3}. Na zdjęciach lotniczych Kennedyego wydaje się on być bardziej prostokątny, niż przedstawili go Brünnow i von Domaszewski. Niewykluczone, że jest to wynik nowożytnych modyfikacji¹. Weryfikacja archeologiczna może być już w tej chwili niemożliwa ze względu na prowadzone tam w ostatnich latach prace budowlane, których wynikiem była budowa nowego rezerwuaru.

Poza murami znajdują się również dwie inne struktury. Bardziej na wschód znajduje się owalna struktura o średnicy ok. 9,5 m⁠, która nie była jak dotąd eksplorowana. Na podstawie obserwacji Parker wnioskuje, że może być to pozostałość pieca do wypału wapna lub pieca do wytopu żelaza. Druga z tych struktur  – położona na południowy-wschód od fortu – jest prostokątna (10,41 x 7,48 m). W czasie badań wykopaliskowych prowadzonych w ramach the Limes Arabicus Project udało się odkryć fundamenty trzech żaren i kilka pomieszczeń magazynowych, które funkcjonowały w tym samym czasie co fort¹.

Warto dodać, że w promieniu kilkunastu kilometrów od fortu na pobliskich wzgórzach znajdują się pozostałości czterech wież (patrz mapa po prawej). Dwie z nich odwiedziliśmy w 2018 roku. Wyniki dotychczasowych badań powierzchniowych wskazują, że przynajmniej dwie z nich powstały jeszcze w okresie żelaza, a w okresie późnorzymskim zostały odrestaurowane i włączone w system obronny⁵.

Historia badań

Dajaniya odwiedzana była w przeszłości przez wielu badaczy i podróżników. Z naukowego punktu widzenia największą rolę wśród najwcześniejszych z nich odegrali Rudolph Brünnow i Alfred von Domaszewski², którzy sporządzili pierwszy plan fortu i opublikowali go w 1905 roku. Dla badań nad tym terenem istotna była też praca Petera Thomsena⁶, która dotyczyła kamieni milowych i dróg w regionie. Nadal stanowi ona bowiem jedną z podstaw dla rekonstrukcji lokalnej rzymskiej sieci drogowej. Swoje obserwacja na temat fortu i otaczającego go terenu w dwóch publikacjach wyraził też Nelson Glueck^7,8. Na kolejne wizyty, których wynikiem były publikacje naukowe, czekać trzeba było aż do lat 80. XX wieku. Najpierw o stanowisku pisał Philip W. Freeman⁹, a potem w publikacjach poświęconych lotniczej eksploracji jordańskich starożytności David Kennedy i Derrick Riley⁴. Kolejne badania prowadzono pod kierownictwem S. Thomasa Parkera, które opublikował najpierw w Romans and Saracens¹⁰, a potem w kolejnych raportach wyników realizacji The Limes Arabicus Project^1,11,12. Dajaniyę odwiedził też George Findlater¹³ w ramach badań nad Limes Arabicus i jego rolą w defensywnym systemie Imperium Rzymskiego. Ostatni przed nami projekt badawczy realizował John Rucker⁵, który skupił się na eksploracji najbliższej okolicy fortu. Dzięki temu zmapował on wszystkie stanowiska w odległości 5 km od niego i określił ich wstępną chronologię na podstawie materiału zbieranego powierzchniowo.

The Limes Arabicus Project

Najpoważniejsze badania archeologiczne fortu w Dajaniya miały miejsce w 1989 roku, gdy w ramach Limes Arabicus Project przeprowadzono sondażowe badania wykopaliskowe. Otwarto wówczas siedem wykopów (na zdjęciu po prawej widać pozostałości po wkopie sondażowym wykonanym w ramach aedes principorum komendantury obozu). Dotychczasowe prace archeologiczne nie pozwoliły na jednoznaczne datowanie momentu założenia fortu. Wśród materiału zbieranego powierzchniowo, w którym dominowały fragmenty ceramiki późnorzymskiej i wczesnobizantyńskiej (po początek VI wieku), znalazły się również materiał ceramiczny o wcześniejszej chronologii, datowany od początku II w n.e.¹⁰. Obecność ceramiki wczesnorzymskiej wskazuje na jakiś rodzaj aktywności na tym terenie. Brünnow i von Domaszewski² uznali, że Dajaniya jest fortem z II wieku n.e. Dotąd nie udało się jednak znaleźć żadnych struktur architektonicznych, które można by powiązać z tak wczesną bytnością oddziałów rzymskich w tym miejscu. James Lander¹⁴ uznał, że plan fortu wykazuje cechy przejściowe między planami wczesnych i późnych obozów rzymskich i, porównując go z fortem w Ain Sinu, określił jego budowę na czasy seweriańskie, tj. przełom II i III w. n.e.⁠ Nie wszyscy zgadzają się z taką interpretacją. Najbliższą analogią według Shelagh Gregory³ jest odkryty w 1981 roku, położony na granicy jordańsko-syryjskiej czwartowieczny fort w Umm el-Jimal, który posiada podobne wymiary i podobnie nieregularności wewnętrznej zabudowy. Podobnego zdania są też Kennedy i Riley⁴. Większość naukowców uważa, że fort w Dajaniya łączyć należy z reorganizacją granicy podjętą w czasach dioklecjańskich na przełomie III i IV wieku. Wówczas to wiele moabickich i nabatejskich wież obserwacyjnych obsadzono oddziałami rzymskimi oraz wybudowano szereg nowych fortów na wschód od via nova Traiana⁵.

Nasze badania

2018¹⁵

Cele

Głównym celem prac podjętych w sezonie 2018 było stworzenie pełnej trójwymiarowej dokumentacji pozostałości architektonicznych. Z uwagi na niemożność korzystania z dronów zdecydowaliśmy się zastosować kombinację fotogrametrii ultraniskiego pułapu (ULAPh) oraz skaningu laserowego. Aby zweryfikować chronologię stanowiska przeprowadziliśmy również prospekcję powierzchniową. Dodatkowo wykonaliśmy dokumentację wkopów rabunkowych zlokalizowanych tuż poza murami fortu. Z wykorzystaniem kamery sferycznej postanowiliśmy również stworzyć wirtualną wycieczkę po forcie.

Plan stanowiska i model 3d pozostałości architektonicznych
Stworzenie nowego planu stanowiska jak i modelu 3D pozostałości architektonicznych było jednym z naszych głównych celów badawczych w sezonie 2018. W związku z brakiem możliwości zastosowania fotogrametrii z wykorzystaniem drona dokumentację stanowiska wykonaliśmy przy użyciu fotogrametrii ultraniskiego pułapu (Ultra-Low Altitiude Photogrammetry, ULAPh), fotogrametrii bliskiego zasięgu oraz naziemnego skaningu laserowego. Wszystkie pomiary zostały nawiązane do osnowy geodezyjnej założonej na obszarze stanowiska. W czasie pomiarów geodezyjnych udało się nam potwierdzić zarówno dokładność, jak i przydatność metody RTX GNSS do prowadzenia pomiarów dokumentacyjnych stanowisk archeologicznych poprzez wykonanie testów na bazie terenowej składającej się z 40 punktów.

Dane fotogrametryczne, które posłużyły do utworzenia ortofotomozaiki i modelu wysokościowego terenu (DSM) całego stanowiska, zostały pozyskiwane za pomocą kamery sportowej GoPro HERO 6 Black z szerokokątnym obiektywem zamontowanej na pięciometrowym wysięgniku. Zdjęcia wykonywano na wcześniej wyznaczonych stanowiskach pomiarowych, które tworzyły siatkę o oczku w rozmiarze około 5 m x 5 m. Na każdym stanowisku pozyskano 8 zdjęć ukośnych w ośmiu kierunkach. W sumie wykonano 4000 zdjęć na 500 stanowiskach. Dzięki temu udało nam się wygenerować ortofotomozaikę o rozdzielczości 4mm i model wysokościowy terenu o rozdzielczości 16mm obszaru o powierzchni 1,7 ha (ilustracja poniżej).

 
W ramach przeprowadzonych prac dokumentacyjnych wykonaliśmy pełny skan 3D zewnętrznych fasad murów fortu uzupełniony o skan wewnętrznych fasad południowo-zachodniego (ilustracja poniżej) i północno-zachodniego muru. Dodatkowo zeskanowaliśmy wykopy sondażowych T.1, T.2 i T.3 wykonane w ramach Limes Arabicus Project. Do badań zastosowano naziemny skaner laserowy Faro Focus M70. Finalnym produktem, którego dokładność wynosi 2 cm, jest wysokorozdzielcza chmura punktów reprezentująca wszystkie pozostałości architektoniczne na stanowisku Dajaniya.

 
Celem porównania różnych metod pomiarowych stosowanych przy dokumentacji stanowisk archeologicznych modele 3D murów fortu oraz trzech wkopów sondażowych wykonaliśmy również metodą fotogrametrii bliskiego zasięgu. Podczas prac terenowych pozyskano 1440 zdjęć. Wynikiem końcowym były modele mierzonych obiektów charakteryzujące się dokładnością nie gorszą niż 7 mm.
 
W pomiarach inwentaryzacyjnych zastosowano również skaner ręczny Faro Freestyle 3D. Jest to urządzenie, którego zasada działania opiera się na wykonywaniu i przetwarzaniu zdjęć w czasie rzeczywistym. Wynikiem pomiarów jest chmura punktów generowana in situ. Tą metodą zinwentaryzowano wkop sondażowy T.1 oraz otwór w południowo-zachodnim murze fortu

Dokumentacja wkopów rabunkowych
Z wykorzystaniem fotogrametrii bliskiego zasięgu stworzyliśmy trójwymiarową dokumentację 7 wkopów rabunkowych. Dla każdego obiektu wykonaliśmy od 50 do 200 zdjęć, z których następnie wygenerowaliśmy chmury punktów, ortofotomozaiki oraz modele wysokościowe terenu. Przykład ostatecznego produktu można podziwiać poniżej.

Wycieczka wirtualna
W celu umożliwienia szerszemu gronu odbiorców zapoznania się ze stanowiskiem Dajaniya podczas przeprowadzonych badań wykonano wirtualną wycieczkę po forcie. Prace zrealizowano na portalu ViarLive.  Do utworzenia wycieczki wykorzystano 33 zdjęcia sferyczne wykonane kamerą Ricoh Theta SC. Zdjęcia obejmują cały obszar stanowiska i pozwalają na obejrzenie nie tylko pozostałości murów fortu i bram, ale również wnętrza fortu, w tym principia (komendantura obozu), aedes principiów (tzw. kaplica komendantury, w której przechowywano m.in. znaki bojowe jednostki), cysternę, via principalis (główną oś komunikacyjną przebiegającą przez środek fortu) czy via sagularis (dokolną "ulicę" przebiegająca wzdłuż wewnętrznej fasady muru).

Nasze plany
W tej chwili nie planujemy prowadzić dalszych prac związanych z fortem, chcąc skupić się na badaniu pozostałości miasta Tuwaneh.

Bibliografia

¹ Godwin V.L. The castellum of Da^cjāniya (Area T). In: S.T. Parker (ed.), "The Roman frontier in Central Jordan. Final report on the Limes Arabicus Project 1980– 1989", Vol. I, Dumbarton Oaks Studies 40. Washington, D.C., 2006, 275–287.

² Brünnow R.E., von Domaszewski A. Die Provincia Arabia: Auf Grund zweier in den Jahren 1897 und 1898 ünternommenen Reisen und der Berichte früherer Reisender. Zweiter Band. Verlag von Karl J. Trübner, Strassburg 1905.

³ Gregory Sh. Roman Military Architecture on the Eastern Frontier, Vol. 1. Adolf M. Hakkert: Amsterdam 1996.

⁴ Kennedy D., Riley D. Romes Desert Frontiers from the Air. B. T. Batsford Limited: London 1990.

⁵ Rucker J. A Diocletianic Roman Castellum of the Limes Arabicus in Its Local Context: A Final Report of the 2001 Da’janiya Survey. MA Thesis, University of Missouri-Columbia, 2007.

⁶ Thomsen P. Die römischen Meilensteine der Provinzen Syria, Arabia und Palaestina. "Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins" 1917, 40 (1/2), 1-103.

⁷ Glueck N. Explorations in Eastern Palestine, II. "The Annual of the American Schools of Oriental Research" 1935, 15, 1–113. doi: 10.2307/3768504

⁸ Glueck, N. The Other Side of the Jordan. The American School of Oriental Research: New Haven 1940.

⁹ Freeman P.W. Recent Work on a Roman Fort in South Jordan. In: Vetters H., Kandler M. (eds) "Akten Des 14. Internationalen Limeskongresses 1986 in Carnuntum", Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften: Wien 1990, 179–91.

¹⁰ Parker S.T. Romans and Saracens: A History of the Arabian Frontier. American Schools of Oriental Research: Philadelphia 1986.

¹¹ Parker S.T. Archaeological Survey of the Limes Arabicus: A Preliminary Report. "Annual of the Department of Antiquities of Jordan" 1976, 21, 19–31.

¹² Parker S.T. The Roman Frontier in Central Jordan. Interim Report on the Limes Arabicus Project 1980-1985, Part 1. BAR: Oxford 1987.

¹³ Findlater G. Limes Arabicus, via Militaris and Resource Control in Southern Jordan. In: Freeman P., Bennett J., Fiema Z.T., Hoffmann B. (eds) "Limes XVIII : Proceedings of the XVIIIth International Congress of Roman Frontier Studies, Held in Amman, Jordan (September 2000)", BAR: Oxford 2002, 137–153.

¹⁴ Lander J. Roman Stone Fortifications: Variation and Change from the First Century AD to the Fourth. BAR: Oxford 1984.

¹⁵ Bodzek J., Kopij K., Miszk Ł., Ćwiąkała P., Puniach E., Kajzer M., Ochałek A., Mrocheń D., Słodowska A., Sawicka K., Widuch K., Dec H., Bernaś M., Ruchała J., Cierplich P., Maniak G., Mielczarek D. Results of "Archaeological Study of Dajaniya & Tuwaneh" (ArTu: DTu) 2018 survey of Dajaniya (Ma’an-Husseiniyeh), Southern Jordan. In: P. Kołodziejczyk (ed.) "Discovering Edom: Polish archaeological activity in southern Jordan, Profil-Archeo: Kraków 2019, 51-67, doi: 10.33547/discedom2019.03